تصویربرداری و آنالیز عملکردی و ساختاری مغز
- تصویربرداری و آنالیز عملکردی و ساختاری مغز جهت آشکار سازی مناطق غیر طبیعی آن
- تعیین عملکردها و ساختارهای غیر طبیعی مغز در اثر بیماری
راهنما در تعیین پروتکل‌های روش‌های درمانی مبتنی بر تغییر ساختار و عملکرد مغز
تصویربرداری و تحلیل عملکردی و ساختاری مغز چیست؟
به جرات می توان گفت که یکی از پیشرفت های علمی مهمی که بشر در قرن 21 به آن دست یافته است، شناخت بیشتر از مغز و طراحی ابزارهایی برای تغییر در عملکرد و ساختار آن است. محققان دیگر به این نتیجه رسیده اند که شکل و عمکلرد مغز رفتار، عواطف و عقاید ما را تحت تاثیر قرار می دهد. امروزه دیگر هیچ محققی شک ندارد که برای شناخت ماهیت انسان، باید به اندازه تلاش در نظریه های فلسفی و انسان شناسی، در مغز نیز تفحص و مطالعه داشته باشد.
پیشرفت فناوری و بهره گیری انسان از آن توانسته است ابزارهایی را در اختیارش او قرار دهد که شناخت بهتری را از ساختار و عملکرد مغز داشته باشد. در این میان طراحی و ساخت ابزارهای تصویربرداری از مغز باعث شد تا محققان و درمانگران حوزه پزشکی و روان به امکان دیدن مغز در قالب تصاویری گرفته شده از آن از روی جمجمه تجهیز شوند. این امکان آنها را قادر ساخت تا بتوانند با مشاهده مغز براساس تصاویر گرفته شده، درباره شکل عملکرد و پیامدهای مثبت و منفی که می تواند در افراد مختلف داشته باشد، شناخت بهتر و درنتیجه تصمیم گیری بهتری داشته باشند.
روش های تصویربرداری مغزی در سال های اخیر تا به حدی در حوزه شناخت مغز جلو رفته است که نه تنها در حوزه پزشکی اعصاب بلکه در علوم شناختی، روانپزشکی و روانشناسی عصبی نیز وارد شده است و محققان این حوزه توانسته اند با بهره گیری از تصاویری که این ابزارها در اختیارشان قرار می دهند، کمک به انسان ها به ویژه در زمینه بالینی و درمانی را تسهیل کنند.
fMRI چیست؟
یکی از روش های تصویربرداری از مغز که از فناوری بالا و پیشرفته ای هم برخوردار است، تصویربرداری و تحلیل عملکردی و ساختاری مغز است. ابتدا بیایید نگاهی بیندازیم به عنوان این روش. منظور از «تصویربرداری و تحلیل عملکردی» این است که این روش از مغز در شرایطی تصویربرداری می کند و این تصاویر گرفته شده را تحلیل می کند که مغز در حال انجام یک فعالیت است. در واقع، در این روش محقق یا کسی که آن را انجام می دهد، تکلیفی را در حین انجام fMRI به فرد می دهد تا انجام دهد و این در شرایطی است که همزمان نیز در دستگاه تصویربرداری قرار دارد. تکلیفی هم که فرد باید انجام دهد، از دامنه متنوعی برخوردار است. بسته به نوع هدفی که پزشک یا محقق از نتیجه fMRI می خواهد، این تکلیف می تواند دیداری، شنیداری، حرکتی و… باشد. پس واژه «عملکرد» در عنوان این روش به معنای این است که فرد همزمان با انجام آن تکلیفی را انجام می دهد و ما در تصاویر به دست آمده شاهد عملکرد مغز در زمان انجام این تکلیف هستیم. واژه «ساختاری» نیز اشاره به تعیین نقطه یا ناحیه از چارچوب بندی و ساختمان مغز در زمان انجام تکلیف دارد.
در واقع، این روش نه تنها معیاری را از سطح عملکرد فعالیت مغز در زمان انجام تکلیف می دهد بلکه ناحیه و ساختار مغزی را نیز که در زمان انجام تکلیف فعال می شود، در تصاویر تعیین و نشان می دهد. به صورت خلاصه، fMRI یکی از روش های تصویربرداری مغز است که تصاویری را از عملکرد مغز و ساختار آن در زمان انجام تکلیفی توسط فرد در اختیار ما قرار می دهد.
برای شناخت سازوکار و نحوه تهیه تصاویر از مغز در روش fMRI باید به سازوکار سوخت و ساز سلول های عصبی در مغز نگاهی بیندازیم. سلول های عصبی برای سوخت و ساز زیستی و داشتن انرژی نیاز به اکسیژن دارند. اکسیژن موجود در خون در زمان هایی که ناحیه ای از مغز فعالیت بیشتری دارد، بیشتر به آن ناحیه حمل می شود. در این شرایط تراکم مولکول های اکسیژن در ناحیه با فعالیت بیشتر بالا می رود. بر همین اساس، می توان با روش fMRI این بالا رفتن تراکم اکسیژن در نواحی فعال را ثبت کرد. تکلیفی هم که در روش fMRI برای فرد گذاشته می شود، به همین دلیل است. در واقع با گذاشتن تکلیف برای فرد و انجام دادن آن، نواحی مغزی که با انجام دادن تکلیف فعال می شوند، نیاز به اکسیژن بیشتری درند و به پیروی از این شرایط تراکم اکسیژن در نواحی فعال شده بالا می رود. همین مسئله توسط دستگاه fMRI ثبت و برای تحلیل آماده می شود. با تحلیل تصاویر به دست آمده و مقایسه حالت های فعال و آرامش مغز، می توانیم ناحیه مغزی و ساختاری را دید که فعال شده است و از میزان شدت فعالیت هم آگاه شد.
fMRI چه کاربردی دارد؟
نقشه برداری مغز
یکی از کاربردهای مهم fMRI استفاده در نقشه برداری مغز است. از آنجایی که این روش امکان ثبت فعالیت عصبی همزمان با انجام تکالیف ذهنی را برای ما امکانپذیر کرده است، کمک شایانی در تعیین نقاط مغزی مختلف و کارکردهای هر نقطه به ما کرده است. این مسئله نه تنها در حوزه نقطه نگاری مغزی بلکه تعیین شبکه های مغزی را نیز امکانپذیر کرده است. محققان با تعیین تکالیف دقیق مختلفی که بتواند توانمندی های مختلف ذهنی مانند توجه، حافظه، بازداری و… را برانگیزد، توانسته اند از طریق fMRI نقاط و شبکه های مغزی مرتبط با این توانمندی ها را کشف کنند. رای نمونه، طراحی یک تکلیفِ مرتبط با توجه و انجام آن در زمان ثبت تصاویر fMRI، می تواند در تعیین نقاط و شبکه های مغزی کمک کننده باشد.
تشخیص مکان آسیب در مغز
یکی از کاربردهای دیگر fMRI، کمک به تشخیص مکان های آسیب دیده در مغز است. نکته مهم این است که این کاربرد fMRI منحصر به تشخیص های بالینی عصبی نیست. برای نمونه، ما می توانیم از fMRI برای تعیین مغزی استفاده کنیم که با افزایش سن سطح فعالیت، شکل ساختاری و کیفیت عملکردیشان تغییر می کند. برای نمونه، می توان تغییرات حجم ماده خاکستری و سفید را در مغز بزرگسالان مسن با بزرگسالان جوان مقایسه کرد. این می تواند دلیل عملکرد ضعیف تر بزرگسالان مسن در انجام آزمون ها و تکالیف ذهنی را دقیق تر مشخص کند.
کاربرد دیگر fMRI در تعیین نقاط آسیب دیده مغزی در افراد با تجربه سوانح ناگوار و آسیب عصبی یا مشکلات دیگری مانند بیماری های اضمحلال عصبی (همانند دمانس، آلزایمر، هانتینگتون و…) و مشکلات روانشناختی است. در این شکل از ه کارگیری fMRI می توان با داشتن تکالیف طراحی شده دقیق، نواحی تحت تاثیر را تعیین و برای بهبود عملکرد این نواحی پروتکل های درمانی تجویز کرد. یک نمونه از این کاربرد در حوزه روانپزشکی و روانشناسی را می توان در افسردگی دید. نشان داده شده است که افراد افسرده دارای فعالیت کمتری در نیمکره چپ مغز خود نسبت به نیمکره راست هستند. این کاهش فعالیت در الکتروانسفالوگرافی خود را به صورت بالا رفتن دامنه امواج آلفا در نیمرکه چپ نشان می دهد. در fMRI نیز می توان با طراحی تکالیف مرتبط با نیمکره چپ، این پایین بودن سطح فعالیت و سوخت و ساز را در مقایسه با جامعه عادی و غیرافسرده مشاهده کرد. در بیماری های دیگری مانند بیماری های اضمحلال عصبی نیز می توان کاهش سوخت و ساز نواحی درگیر در بیماری را به از بین رفتن سلول های عصبی و درنتیجه کاهش عملکرد ذهنی و رفتاری فرد مبتلا ربط داد.
پیش آگهی درمان
علاوه بر کاربردهای پژوهشی و تشخیصی fMRI، کمک به پیش بینی میزان پاسخگویی به درمان از دیگر کاربردهای fMRI است. در واقع، در این جالت براساس میزان شدت آسیبی ک هدر مغز و نواحی عصبی مشاهده می کنیم، می توانیم تشخیص دهیم که آیا درمان موفقیت آمیزی خواهیم داشت یا نه. در این شرایط و با مشخص بودن وسعت ناحیه آسیب دیده و میزان نابهنجاری به وجود آمده در فعالیت آن، می توانیم درباره میزان پاسخگویی به درمان دست به پیش بینی بزنیم.
استفاده در روند درمان
همانند مورد قبلی، در این شرایط نیز می توانیم از fMRI به عنوان ابزاری برای مشاهده تغییرات مثبت یا منفی در طول درمان استفاده کرد. برای نمونه، می توانیم با تجویز fMRI میزان پاسخگویی فرد به داروهای تجویز شده برای جلوگیری از مرگ سلول های عصبی را مشاهده کنیم. یا مثلا می توانیم در طول درمان میزان تغییرات به وجود آمده در سوخت و ساز و فعالیت نیمکره چپ در افراد افسرده را مشاهده کنیم.
مشاهده نتایج درمانی
مشاهده نتایج درمانی، یکی از کاربردهای مهم fMRI در دو حوزه پژوهشی و درمانی است. بیایید با یک مثال این دو حوزه را بررسی کنیم.
فرض کنید یک شرکت دارویی ادعا دارد که مصرف داروی آنها باعث کاهش مشکلات مرتبط با آلزایمر در بیماران می شود. آنها برای اثبات ادعای خود دست به یک کار پژوهشی می زنند. آنها تعدادیاز بیماران آلزایمری را برای تحقیق خود فرا می خوانند و داروی خود را براساس دستورالعمل آن به بیماران می دهند. قبل از شروع دوره درمانی، آنها fMRIیی را از هر کدام از بیماران می گیرند و fMRI همه بیماران آلزایمری را با هم تحلیل و شاخصی را از آسیب های مغزی در آنها به دست می آورند. سپس دوره درمانی شروع می شود. در آخر آنها دوباره یک fMRI را از هر کدام از بیماران می گیرند و شاخص مشخص شدۀ بعد از درمان را با شاخص اول درمان در این بیماران مقایسه می کنند. در صورتی که تفاوت های ماری معناداری در این مقایسه ها وجود داشته باشد، این شرکت می تواند ادعا کند که توانسته است دارویی را بسازد که در بهبود علائم بیماران آلزایمری مفید است.
در روند درمانی، درمانگر fMRI را برای مشاهده نتایج درمانی روش درمانی خود تجویز می کند. شاید کاربرد درمانی fMRI مشابه روند پژوهشی باشد، اما تفاوتی که وجود دارد، این است که فردی تر است. در بررسی نتایج درمانی پزشک یا متخصص مربوطه برای مشاهده نتایج درمانی روش درمانی خود از تجویز fMRI بهره می برد تا بهبودی درمانی را در بیمار خود بررسی کند.
در کنار تمامی این مزایا، یکی از مشکلاتی که در fMRI وجود دارد،این است که برای هر بیماری و هر فرد نیاز به طراحی تکلیف مخصوص به خود است و از سوی دیگر هزینه های درمانی نسبتا بالایی را به بیماران تحمیل می کند.
بهترین مرکز انجام fMRI کجا است؟
از ویژگی های منحصر به فرد مرکز آتیه درخشان ذهن به کارگیری ابزارهای دقیق و مکمل هم در تشخیص بیماری های روانی است. مرکز آتیه با در اختیار داشتن انواع روش ها و ابزارهای تشخیصی توانسته است از ابتدای شروع روند درمان، با تشخیص درست و دقیق، بهترین درمان منحصر به هر فرد را برای آنها در نظر بیگرد تا با درصد بالایی از نتایج درمان مثبت هم همراه باشد.
استفاده از مصاحبه های تشخیصی توسط روانپزشک و روانشناس، بهره گیری از نتایج پرسشنامه های تشخیصی، آزمون های کامپیوتری تشخیصی به ویژه در زمینه ارزیابی توانمندی های ذهنی ماند توجه و تمرکز، حافظه و…، امکان اجرای الکتروانسفالوگرافی کمّی (qeeg) برای تعیین الگوی امواج ونقشه مغزی مراجعان و تجویز تصویربرداری مغزی مرکز آتیه را منحصر به فرد کرده است. نکته مهمتر اینکه تمامی این روش های تشخیصی را می توان در آتیه بدون مراجعه به سایر مراکز انجام داد. نکته ای که باعث تصمیم گیری تیمی در کادر تشخیص و درمان، صرفه جویی در وقت و هزینه و تشخیص دقیق تر می شود.
در چه مرکزی fMRI انجام می‌شود؟
مراجعین می توانند با مراجعه به وبگاه «آتیه درخشان ذهن» و تماس با شماره تلفن های مندرج در وبگاه برای تعیین وقت اقدام کنند. همکاران بخش «روابط عمومی و پذیرش» پاسخگوی تمامی سوالات شما در زمینه نحوه مراجعه و دریافت خدمات روانپزشکی و روانشناسی در آتیه خواهند بود. هدف «آتیهای بهتر» است.